Het boek moest geschreven worden
Interview met auteur Jan Schouten
6 januari 2009. Zeldzaam koud in Nederland. Samen met 
Jan Schouten in het Stadscafé in Zaltbommel. Een gesprek over zijn roman, Onland, die volgende week verschijnt bij uitgeverij Van Gennep. Ik ben nieuwsgierig naar het hoe en waarom van deze roman, naar de drijfveren van de auteur, naar het schrijfproces, naar de thematiek. Jan Schouten is open en eerlijk.
Ik weet al een paar jaar dat Jan met een boek bezig is, heb het in een eerder stadium al gelezen en van commentaar voorzien. Nu ligt het er: 464 pagina's dik, mooi vormgegeven, een intrigerende omslag, een prachtige titel.
Het is niet het eerste boek van Jan Schouten. Wel zijn eerste literaire roman. Eerder publiceerde hij al bij uitgeverij Boom in Amsterdam en uitgeverij Thema in Zaltbommel. Non-fictie boeken over persoonlijke effectiviteit, teams, management. Boeken waarin hij vooral antwoorden gaf op vragen waar veel lezers mee zitten. Bij een roman gebeurt iets totaal anders: daar laat de auteur de oplossing bij de lezer. En er is nog een ander groot verschil: een verhaal bestaat eigenlijk al. Het enige wat een schrijver doet, is net als een archeoloog, beetje voor beetje met een borsteltje de geschiedenis van stof en aarde ontdoen. Als dat gebeurd is, kan een schrijver gaan structureren en zo van die geschiedenis zijn eigen verhaal maken. In deze vergelijking van Stephen King kan Jan zich helemaal vinden, zo is het bij hem in grote lijnen ook gegaan.
Jan wilde al heel lang een roman schrijven in de klassieke traditie, dus met eenheid van tijd, plaats en handeling. Een boek dat iets toevoegt, dat de moeite waard is dat het er is. De thematiek, het onderwerp was veel minder duidelijk. Dat is eigenlijk pas tijdens het schrijven ontstaan. Door al schrijvend met een klein borsteltje de geschiedenis te onthullen en met behulp van kaarten die geschiedenis zo te structureren dat Jans eigen verhaal werd. In zijn dagelijks leven is Jan Schouten ondernemer, en -zoals hij het zelf zegt - meestal bezig met uitgesteld geluk. Het overnemen van het ISBW door Schouten & Nelissen bijvoorbeeld is een kwestie geweest van lange adem en veel geduld, en vervolgens van hard en lang werken voor het een succes werd. Bij schrijven is dat anders: het ambachtelijke daarvan is juist het tegendeel van uitgesteld geluk. Het is wel hard en gedisciplineerd werken: iedere dag zet Jan de eierwekker op een uur en gaat zitten. Alles en iedereen verdwijnt en het verhaal ontstaat al schrijvend op de computer.
Jan kan dan nog zo veel discipline en doorzettingsvermogen hebben, maar dat zegt helemaal niet dat hij vanaf het begin overtuigd was van zijn schrijversschap. In tegendeel, hij was erg onzeker en liet de eerste versie van het boek aan vier mensen lezen. Pas na hun commentaar durfde hij naar een cursus van de schrijversvakschool. Daar zei een docent al snel: ‘Jij kunt schrijven'. Dat kwam zo binnen dat Jan, eigenwijs als hij is, directe stopte met de cursus!
Het was altijd de bedoeling dat het boek uitgegeven zou worden. Maar nooit in eigen beheer. En ook nooit bij Thema, de uitgeverij die bij Schouten& Nelissen hoort. Daar past zijn boek niet, en hij zou ook zichzelf als auteur ernstig tekort hebben gedaan. De eerste uitgever aan wie Jan zijn manuscript aanbood, wees het af. Daar was hij toen niet blij mee, maar nu wel: het was nog niet af, nog veel te prematuur. Een jaar of wat later tipte een collega Van Gennep in Amsterdam als mogelijke uitgeverij en verdomd, die zeiden heel snel ja. De uitgever, Chris ten Kate, vond het boeiend, beeldend, pakkend en ontroerend. Al zegt dat natuurlijk niet dat het manuscript van toen het boek van nu is: er zijn 120 pagina's uitgehaald, en er is nog flink aan de tekst gesleuteld. Door Jan zelf maar zeker ook door zijn redacteur, Martien van Vuure.
Wie de titel Onland heeft bedacht is niet helemaal duidelijk: Jan Schouten zegt Chris ten Kate en Chris ten Kate zegt Jan Schouten. Het woord ‘onland' staat in het boek. Jan heeft het ooit opgevangen in een NPS-uitzending waarin Geert Mak met de kleinzoon van Jacob van Lennep een wandeling maakt in Drenthe. Zo'n onherbergzaam onbruikbaar stuk woest land. De sfeer sluit naadloos aan bij het boek. De omslag niet minder. Het is vaak guur weer in het boek, het regent en waait, de hoofdpersoon is alleen. Een buitenstaander, iemand die alles heeft maar, zeker ook door zichzelf, nergens echt bij hoort. Volledig geïnformeerd maar volledig onmachtig. Jan houdt van dit soort mensen omdat ze interessanter zijn, niet hoeven te faken, onbestuurbaar zijn.
Op mijn vraag wat er ooit op zijn grafsteen moet staan, ondernemer, psycholoog, partner en vader, schrijver of nog heel iets anders, antwoordt hij na lang nadenken: "Oorlogskind". En hij voegt eraan toe: "Ik heb veel warmte nodig en ik mis ‘t. En daar moet misschien het woordje ‘steeds' achter." En na nog een lange stilte: "Maar misschien geldt dit wel voor iedereen". Ik herken het niet in mezelf, maar wel in het boek. Onmiskenbaar.
Hij is klaar met het boek. Toen hij het eerste exemplaar zag, dat zijn vrouw Anne hem op Schiphol gaf na zijn terugkomst uit China, kon hij het loslaten. Het is nu niet meer van hem, maar van de lezer. Ook de hoofdpersonen kan hij loslaten. Harrie, Damstra, David, ze kunnen op eigen kracht verder, ze kunnen zich nu zelf redden.
In China, waar Jan recent een Schouten China is gestart, schrijft hij ook. Aan zijn weblogs: http://dayangschouten.blogspot.com en http://blog.sina.com.cn/dayangschouten.
Of er nog een vervolg op Onland komt is nog helemaal niet zeker. Een tweede en misschien zelfs een derde boek komt er wel. Dat speelt dan wellicht wel weer in dezelfde stad als Onland. Hij broeit er nog op, hij loopt met verschillende verhalen in zijn hoofd. Maar er is ook iets wat hem nog wat tegenhoudt: schrijven is hard werken en hij moet zichzelf weer pijn doen want het moet wel over iets substantieels gaan. Er zit in principe niemand op zijn boeken te wachten, dat realiseert hij zich heel goed. Waarschijnlijk gaat het net zo als met Onland, dat boek moest er komen, moest geschreven worden. Dan vallen dit soort twijfels weg.
Het boek ligt volgende week in de winkel en dan gaan mensen er wat van vinden. Jan maakt zich daar geen zorgen over. Misschien juist omdat het boek gewoonweg geschreven moest worden. Het grootste compliment dat hij kan krijgen, is dat mensen het gaan lezen. Want nogmaals: wie zit hier nu op te wachten?
Als je er even met een heel ander pet naar kijkt, namelijk die van de ondernemer en dat is Jan natuurlijk ook, zit er inderdaad niemand op dit boek te wachten. De 3.000 uur die hij erin gestoken heeft, levert veel en veel te weinig op om überhaupt maar enigszins uit de kosten te komen. Hij moet er hartelijk om lachen. "Dan schrijf ik die kosten toch in tien jaar af: een prachtige investering in mijn schrijverschap dat zeker nog tien jaar zal duren!".
Monique Lindzen
Directeur Uitgeverij Thema
Jan Schouten
